Diyarbakır Kalesi
Diyarbakır Kalesi, kentin can suyu Dicle Nehrinin yanında yükselen bazalt platonun doğu kıyısındaki geniş düzlük üzerinde yer almaktadır. Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir yapı. İç kale ve dış kale olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Surlardaki ana girişler Dağ Kapı, Urfa Kapı, Mardin Kapı ve Yeni Kapı'dır. Yaklaşık dokuz bin yıllık olan surlar, uzunluk bakımında; dünyadaki en uzun surlardan, Çin Seddi, Antakya ve İstanbul surlarından sonra gelmektedir
Diyarbakır Kalesi, Dış Kale ve İç Kale olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Diyarbakır’da hüküm süren devletler bu kaleyi onarmıştır. Bu bakımdan kalede her dönemin izlerine rastlanmaktadır. Dış kale’nin kuzeydoğu köşesinde iç kale bulunmaktadır. Bu kale de surlarla çevrilmiştir. İç kale içerisinde Virantepe denilen yerde surlarla çevrili bir bölüm daha bulunmaktadır. Virantepe’de yapılan kazılar XIII. yüzyılda Artukoğulları döneminde burada bir saray yapıldığını ortaya çıkarmıştır. İç kale Kanuni Sultan Süleyman zamanında 1524-1526 yıllarında genişletilmiş, on altı burç ile iki kapı eklenmiş ve surlarla çevrilmiştir. Bu kalenin Fethi Oğrun, Saray ve Küpeli isimli kapıları Diyarbakır şehrine açılmaktadır.
“ Diyarbakır Kalesi; Surları ve Burçları ile orijinal ve özgün kültür varlıkları olarak 7000 yıldır ayakta kalmayı başarmış, Dünya tarihi için önemli bir evrensel miras olmuştur.”
”Hevsel Bahçeleri; 30’dan fazla uygarlığın izlerini taşıyan bir bölgede 8 bin yıl gibi çok uzun süredir bahçe olarak var olmasıyla, tarımsal değerinin yanında, kültürel ve tarihi olarak da özgün bir yere sahiptir. ”
İçkale
İçkale de yerleşme, bölgenin ilk yerleşik halkı olan Hurri-Mitanniler (M.Ö 3700-3500) dönemine kadar inmektedir. İçkale, şehir surlarının Romalılar tarafından yapılmasıyla özel bir önem kazanmış ve her devirde yönetim merkezi olmuştur. İçkale’de yer alan höyük arkeoloji literatüründe Amida Höyük (Virantepe) olarak geçer; tarihi M.Ö. 6.000 yılına kadar iner, kentin ilk kurulduğu noktadır.
Surlar
Diyarbakır’ın simgesi niteliğinde olan Diyarbakır surlarının ilk defa MÖ.3000-4000 yıllarında Hurriler tarafından bugünkü İç Kale’nin olduğu yerde yapılmıştır. Bu surlardan günümüze yok denilecek kadar az kalıntı gelebilmiştir. Bugünkü surlar MS.346 yılında İmparator II. Constantinius tarafından yaptırılmıştır. Diyarbakır surları, dünyadaki en uzun surlardan Çin Seddi, Antakya ve İstanbul surlarından sonra gelmektedir.
Kale Burçları
Yedi Kardeş, Evli Beden, Nur, Keçi, Kral Kızı ve Akrep burçları en ünlü kale burçlarıdır. Bu burçların üzerinde çeşitli kabartmalar, hayvan figürleri ve kitabeler başta olmak üzere çeşitli bezemeler bulunmaktadır. Roma ve Bizans dönemine ait yazıt ve figürler daha çok Dağ Kapı’da, Abbasi dönemine ait yazıtlar Dağ Kapı ile Mardin Kapı’da bulunmaktadır.
Sur duvarları arasında bulunan 82 burçtan çoğu yuvarlaktır. Bazıları da 6 veya 4 köşelidir. Şehrin Dicle vadisine bakan ve savunması daha kolay olan cephelerindeki burçlar daha çok 4 köşeli ve seyrektir. Dağ Kapı ile Urfa Kapısı arasında kalan ve saldırıya açık olan bölgedeki burçlar daha sık ve yuvarlaktır. Ayrıca bunlar takviye duvarları ile daha da sağlamlaştırılmış olup, Artuklu döneminde buraya eklenen burçlar büyüklük ve taş bezeme yönü ile de diğerlerinden ayrılmaktadır.
Hevsel Bahçeleri
Dicle Nehri kıyısında, Diyarbakır Kalesi ile Dicle Vadisi arasında yer alan 700 hektarlık Hevsel Bahçeleri, kentin soluk aldığı yeşil alanıyla hem besin kaynağı, hem de simgesi. Dicle nehrinin debisinin azalmasıyla oluşan delta zamanla verimli bahçe ve bostanlara dönüşmüştür. Diyarbakır’ın sebze deposu olarak bilinen tüm şehrin sebze ve meyve ihtiyacını karşılayan Hevsel Bahçeleri çok farklı türlerin ihtiyaçlarına cevap verebilecek alanlara sahiptir. Hevsel bahçeleri, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük kuş cennetidir. 180'den fazla kuş türünün yanı sıra susamuru, tilki, sansar, sincap ve kirpi gibi birçok memelinin barınağıdır.
Göçmen kuşlar tarafından bir istasyon, dinlenme, barınma ve de korunma yeri olarak kullanılan vadide bölgeye has kuş türleri bulunmaktadır. Bölgeye has olarak bilinen ‘boz alamecekler’le, ‘pembe göğüslü ötleğenler’in yanı sıra yabani şahin, kızıl şahin, arı şahini, yılan kartalı, gökçe delice, kukumav, kerkenez ve küçük kerkenez gibi yırtıcı kuşlara da yılın hemen her mevsiminde rastlanmaktadır. Hevsel Bahçeleri’nin, Türkiye’de nadir bulunan yaz atmacalarına da ev sahipliği yaptığı bilinmektedir.
180’den fazla kuş türüne ev sahipliği yapması nedeniyle de Doğu’nun Manyas’ı olarak kabul edilen Hevsel Bahçeleri’nin, kültür ve sanat dünyasında da önemli bir yeri vardır. Hevsel Bahçeleri Evliya Çelebi, Şemsedin Sami, Mehmed Uzun ve Yaşar Kemal gibi birçok edebiyatçının eserlerine konu olmuş, adına şiirler, maniler, türküler söylenmiştir.
