Ani Harabeleri bulunduğu zemin sebebiyle üçgenimsi bir şekilde inşa edilmiştir. Bunun nedeni ise yapıldığı arazi üzerinde daha sağlam bir şekilde durmasının amaçlanmasıdır. Yedi giriş kapısı bulunan Ani Harabelerinin en önemli kapıları; Kars Kapısı, Aslanlı Kapı ve Sarnıçlı Kapılarıdır. Siyah renkli tüf taşından ve Horasan harcından yapılan bu büyük eser, döneminde birçok savaş kuşatmasına karşı dimdik ayakta durabilmiştir. Ani antik kentinde birçok sur, kale, kiliseler ve camiler bulunmaktadır. ‘’1001 kilise şehri’’ ve ‘’40 kapılı şehir’’ gibi isimlerle de anılan Ani Kayalık üzerinde yükselen konumu, sokakları, çarşıları ve bitişik evleriyle en iyi zamanlarındaki, Byzantion'u andırıyor. 90'larda yaşanan Ermenistan depremi ile ağır hasar gören Büyük Katedral ile örenyerindeki bir başka yapı olan Aziz Prkicth veya diğer adıyla Keçel kilisesi 'de şimdi bir mezarlık sessizliğine hâkim.
Ani bir dünya ama dünya bir Ani değil denilmiş vakti zamanında. Ani'nin böylesine onurlandırılmasının nedeni ise yüzyıllar boyunca değişik ulus ve dinleri bünyesinde toplamasından gelen çok kültürlülüğü. Türkler, Gürcüler ve Ermeniler bir orkestranın enstrümanları gibi uyum içinde olmayı başarabilmişler. Günümüzün tahammülsüz dünyası düşünüldüğünde, binlerce yıldan beri yan yana duran cami, kilise ve Zerdüşt tapınağı insanı fazlasıyla şaşırtıyor. Bu yanıyla Ani saygıyı fazlasıyla hak ediyor.
“ Ermenistan ile doğal bir sınır oluşturan vadiye bakan Kuzeydoğu Türkiye sınırları içerisinde bulunan, Ani Kenti gözlerden uzak bir platoda yer almaktadır. 1001 kilise şehri ve ‘’40 kapılı şehir’’ gibi isimlerle de anılan Ani ortaçağ kenti, yüzyıllar boyunca inşa edilmiş bir ortaçağ şehirciliğinin özelliği olan konut, dini ve askeri yapıları, binlerce yıldan beri yan yana duran cami, kilise ve tapınakları ile insanı fazlasıyla şaşırtıyor. Zamanında 100.000 kişinin yaşadığı Ani Kenti Bizans, Selçuklu ve Gürcü egemenliği altında ticaret kervanları ve İpek Yolu için önemli bir kavşak olarak konumunu korumuştur. ”
Kral Gagik Kilisesi
Ani'nin güney batısında Bostanlar deresine inen yol üzerinde dairesel planlı olarak yapılan binanın cephe duvarları ve kubbesi tamamen çökmüştür. Kilisenin sedece temel duvarları ve iç mekanda üç sütun ayakta kalabilmiştir. 990 ile 1020 yılları arasında hüküm süren Gagik'in, Ani Katredrali'ni tasarlayan mimar Trdat'ı, ‘’binyıl’’ kilisesini yapması için seçtiği düşünülür ve kilise muhtemelen 1001 ile 1005, başka kaynaklara göre ise 990 ile 1000 yılları arasında inşa edilmiştir
Tigran Honents Kilisesi
Tigran Honents (Dikran Honentz) Aziz Krikor Kilisesi, Tigran Honents adlı zengin bir tüccar tarafından yaptırılmış ve 1215 yılında bitirilmiştir. Ermeni kilise geleneğini gösteren zengin fresklerle bezenmiştir. Fresklerde Ermenilere Hıristiyan dinini getiren Aziz Grigor/Krikor Lusavoriç'in hayatından sahneler görülür. 664 (M.S. 1215) yılında, Tanrı'nın lütfuyla, Ani şehrinin beyi güçlü ve muktedir Zakaria ikenº ben, Tanrı'nın kulu, Honents ailesinden Sulem Smbatorents'in oğlu Tigran, efendilerimin ve çocuklarının uzun ömürlerine, kayalıkların kenarında ve çalılıktan geçilmeyen bu yerde, Aziz Krikor'a adadığım bu manastırı yaptırdım ve onu sahiplerinden helal servetimle satın aldım ve büyük zahmet ve masraf ile ona her yandan savunma sağladım. Bu kiliseyi Aziz Krikor Lusavoriç adına yaptırdım ve onu birçok süs ile güzelleştirdim. Ani Katedrali'nin güney yüzündeki yirmibir satırlık yazıdan alıntıdır. ‘’Ermeni devrinin 450nci yılında (1001)... Tanrı ve Ermenilerin ruhani lideri Katolikos tarafından onurlandırılmış Sarkis ve Ermeni ve Gürcüler şahenşahı Gagik'in şanlı hükümdarlığı zamanında; Ben, Siunik Kralı Vasak'ın kızı, Ermeniler Kraliçesi Katranide, kendimi Tanrı'nın lütfuna emanet ederek zevcim Gagik şahenşahın emri üzerine, Ulu Smbat'ın temelini attığı bu kutsal katedrali inşa ettirdim...’’
Aziz Pirkitch Kilisesi - Halaskar Kilisesi
Ani'nin güney doğusunda büyük katedrale yakın bir noktada inşa edilmiş olan Aziz Prkich (Kutsal Kurtarıcı) kilisenin yarısı sonradan yıkılmıştır. Kilise M.S. 1035 yılında yapılmış olup zemini dairesel kesitli kümbet(*) planlıdır. Kilise mimarisi kubbeli ve iki kısımdan oluşmuştur. İç mekanda sekiz köşegen mevcut olup doğu istikametindeki yarım kubbe diğer kubbeden daha geniştir. İki düzlemden meydana gelen sütunlar bu bölümü de ayırmaktadır. Hovhannes-Sembat III tarafından yaptırılan kilise 1291 ve 1342 yıllarında Atabekler tarafından restore ettirilmiştir. 1930'lu yıllarda (bazı kaynaklara göre 1957) ise bir yıldırım düşmesi sonucu kilisenin yarısı yıkılmıştır. Halaskar (Amenaprgiç) Kilisesi de denmektedir. Ani Katedrali ± Meryem Ana Kilisesi-Fethiye Camii Yazıtlara ve tarihçilere göre kilisenin temelleri Bagratlı Kralı II. Sembat tarafından M.S. 990 yılında atılmış ancak Kral Sembat öldükten sonra kiliseyi eşi kraliçe KATRANİDE tarafından 1001 yılında bitirilmiştir. Kilisenin mimarı aynı yüzyılda İstanbul Ayasofya Kilisesinin tamiratını yapan TİRİDAT ustadır. Katedral 1064 yılında Sultan Alparslan'ın Ani'yı feth etmesinden sonra camiye çevrilmiş ve ilk fetih namazı kılınmıştır. Bu sebeple büyük katedrale Fethiye Camii `de denilmektedir.
